Hermann Hesse – Over Literatuur

uitgave
"Onder 'goede uitgaven' versta ik geen kostbare exemplaren, maar die, waarvan de teksten werkelijk zorgvuldig en met eerbied zijn behandeld, die edele werken verdienen."
Aldus Hesse in zijn essay Een bibliotheek van de Wereldliteratuur.
De uitgever van Over Literatuur heeft daar niet veel van begrepen. Het boek wordt zonder enige bronvermelding bezorgd. De flaptekst meldt suggestief: "Dit boek geeft voor het eerst een verzameling diepzinnige artikelen van Hesse over literatuur, aangevuld met talrijke stukken, die niet in zijn Verzamelde Werken zijn opgenomen."
Gemakshalve verzuimt Aspekt te vermelden dat deze stukken zijn verzameld in Die Welt der Bücher - Betrachtungen und Aufsätze zur Literatur (Suhrkamp, 1977) en in dezelfde volgorde als in dat boek worden aangeboden.

vertaling
De vertaling is erbarmelijk. Ook zonder de Duitse tekst te kennen zijn er diverse kleinigheden die kromme tenen bezorgen.
• men kan een boek naar eigen inzicht laten inbinden en 'hem' zo eer en liefde bewijzen (p 41)
• sommige bezitters van een grote bibliotheek geniet [sic] van zijn schrijvers (p49)
• meer dan hun beiden (p98)
• een kosmisch aanhangsel 'die' (p111)
• een verhaal van Hoffmann, daarna een andere (p116)
• op de eerste bladzijde zit je er al middenin, 'zoals' met één sprong (p118)
• pijnlijke interpunctie (p118)
• Keppler, Kepler (p125)
• Ook, door literatuur wordt men … (er staat Ach!)
• mijn zekerheid in het beoordelen van gedichten, zoals ik 'dat' met twintig jaar had (p151)
• als de correcte wereld je de nek uitkomt (p154)
• jonge lieden in de dichtkunst, die alles ineens anders 'maken' (p161)
• onverwarmde dakkamers (p188)
• Upanishads
• Lau-tse (elders wel Lao-tse), Tau-te-tjing
• men bood me een nieuwe auto om te proberen aan
• dat is iets anders, 'als' het geklets van een prutser te moeten horen (p260)
• het erbarmelijke papier in de scheef en loszittende banden (p289)
• dat kunst er beter op wordt, niet door 'het' makkelijk te maken, maar door het tegendeel (p305)
• u hoeft de zin alleen luid te spreken (p316)
• dan willen we daarover niet vergeten (p321)
• een hartstochtelijk 'in' zijn auteurs verliefde jonge schrijver (p331)
• en zijn betekenissen rijken [sic] van … tot … (p357)

Een paar teksten staan online, zoals bijvoorbeeld De Omgang met Boeken. Hierin betoogt Hesse dat je je onbevangen moet openstellen voor boeken (en andere kunstwerken) en zelf moet ervaren of ze je leven en denken een nieuwe impuls geven.
"Vielmehr wird jeder, er sei nun im engeren Sinn kunstverständig oder nicht, alle Dinge unbefangen nur daraufhin ansehen, ob sie ihm etwas Schönes sagen und bedeuten, ob sie seinem Leben, Empfinden und Denken eine Bereicherung bringen, ob sie ihm neue Quellen der Kraft, des Wohlseins, der Freude und des Nachdenkens erschließen."
Wat maakt de vertaler ervan? "Veeleer zal iedereen, of hij nu in engere zin verstand van kunst heeft of niet, 'alleen die dingen onbevangen bekijken' … ' (p22)
Dan mis je dus totaal het punt!
Hesse betoogt (ook in andere stukken) dat het voor iedereen verschillend is, welk boek je verrijkt, op wat voor manier dan ook. En dat iedereen op zijn eigen manier zalig moet worden, dat het geen zin heeft om mensen bepaalde titels voor te schrijven.
"Er moet hier nogmaals de aandacht op worden gevestigd, dat onbevangenheid en onbevooroordeeldheid de eerste deugden van de lezer moeten zijn." (p29)
" … het gaat alleen daarom, dat men plezier beleeft en aan zijn innerlijk bezit een nieuwe, mooie schat toevoegt!"

Het artikel getiteld "Taal" begint als volgt: Een gebrek en een rest aarde, waaraan de schrijver ernstiger dan aan alle andere lijdt, is de taal. (p143)
Een rest aarde? Huh?
In het Duits staat er: "Ein Mangel und Erdenrest, an dem der Dichter schwerer als an allen anderen leidet, ist die Sprache."
Als je Erdenrest googelt, vind je dat het woord afkomstig is uit Goethe's Faust (Faust II, Vers 11954).
"Uns bleibt ein Erdenrest // Zu tragen peinlich, // Und wär er von Asbest, // Er ist nicht reinlich"
Iemand legt het zo uit: "Der "Erdenrest" ist also der Teil von Fausts Seele, der sich immer noch als zur Erde (also den weltlichen Genüssen usw.) gehörig sieht. Dieser Erdenrest ist "unrein", also eigentlich nicht für den Himmel geeignet, auch wenn er unvergänglich ist."
Wij dragen aardsche rest
Smart'lijk nog immer,
En waar' zij van asbest
Rein wordt zij nimmer.
(vertaling Nico van Suchtelen, 1929)
Kennelijk vonden vertaler noch uitgever het de moeite waard om dit even uit te zoeken, zodat 'een rest aarde' vertaald had kunnen worden als aardse rest.

schatkamer
Dit maakt het wat moeilijk om dit boek te waarderen. Het is of je door rollen prikkeldraad een schatkamer binnenkijkt. Een schatkamer vol mooie citaten en rake gedachten over boeken, lezen, literatuur, schrijvers en schrijven. Het is prachtig om een schrijver in zijn gedachtengangen te volgen, van 1900 naar 1960.

"Op het moment, waarin onze fantasie en ons associatievermogen op vole toeren draait, lezen we immers überhaupt niet meer, wat voor ons op papier staat, maar zwemmen we in de stroom van impulsen en invallen, die tot ons komen uit het gelezene." (p179)
Dat had ik heel sterk met dit boek: alles inspireerde me, niet alleen om er citaten uit over te nemen, maar ook om er ideeën uit op te doen, om teksten te verwerken in creatieve knutsels, om andere boeken op te zoeken (zoals "On Heroes" van Carlyle), noem maar op.

over lezen
Hesse pleit ervoor, je als lezer niet te zeer door de waan van de dag te laten meeslepen. Je hoeft niet alles gelezen te hebben. "Een klein aantal boeken volledig te kennen … is bevredigender dan een heel hoofd vol vage herinneringen aan duizend boektitels en schrijversnamen." (p34)

" … ieder leesuur is verspild, waaruit voor de lezer niet een vonk van kracht, een vermoeden van verjonging, een zweem van nieuwe frisheid voortkomt."

"Hoe meer bepaalde amusements- en populaire informatiebehoeften mettertijd door andere uitvindingen zullen kunnen worden bevredigd, des te meer zal het boek aan waardigheid en autoriteit terugwinnen." (p278, 1930)

"Het zal blijken dat het woord […] en het schrift […] het enige middel zijn, waardoor de mensheid een permanent bewustzijn van zichzelf kan hebben." (p278)
Geldt dat voor kunst ook? vraag ik me af.

over schrijven
"Ons beroep is stil zijn, ogen open houden en wachten tot de goede uren komen – en dan is het werk, ook als het zweet en slapeloze nachten eist, prachtig en geen 'werk' meer. (p59)

"Ook de grootste schrijver schept uit geen andere bron dan die, die ieder van ons in zijn eigen wezen heeft." (p180)

"We proberen onze tijd niet te verklaren, niet te verbeteren, niet te beleren, maar we proberen, doordat we ons eigen leed en onze dromen onthullen, voor haar de wereld van de beelden, de wereld van de ziel, steeds weer te openen. (p199)

De schrijver […] is in het beste geval een venster, waardoor het licht naar de lezer kan komen." (p331)

over creativiteit
"Het lijkt niet goed en nadelig voor de creativiteit van je geest te zijn, als het verstand de toestromende ideeën, als het ware aan de poorten al, te scherp monstert." (p142)

"liefdevol luisteren naar verborgen bronnen, en dan pas kritiek en keuze uit de chaos" (p143)

over kritiek
"Een goede criticus is zo zeer persoonlijkheid en brengt zichzelf zo scherp onder woorden, dat de lezer precies weet en voelt, met wie hij te maken heeft, door welke soort lens de stralen zijn gevallen, die zijn oog treffen. […] Juist de onbekwame criticus neigt er vaak toe, objectiviteit te veinzen, en zo te doen, alsof esthetiek een exacte wetenschap is […]. Neutraliteit bij een criticus is bijna altijd verdacht." (p258)

over de tijdgeest
"Twee geestesziekten zijn het, waaraan we de huidige toestand van de mensheid te danken hebben: de grootheidswaan van de techniek en de grootheidswaan van het nationalisme. […] Het verzet tegen deze beide wereldziekten is nu de belangrijkste taak en rechtvaardiging van de geest op aarde."
En de belangrijkste reden om boeken als deze te blijven lezen.

over kunst
Hij zegt ook wel dingen waar ik het niet mee eens ben, zoals bv "Kunst wordt niet uit geluk geboren." (p122)
"Het is een dwaze en onhoudbare veronderstelling dat kunst uit overvloed, uit geluk, uit tevredenheid en harmonie wordt geboren. Waarom zou, omdat iedere andere menselijke prestatie alleen uit nood, alleen onder grote druk onstaat, juist de kunst een uitzondering vormen?" (p265)

Hij beweert dat de fotografie de schilderkunst schade heeft berokkend. Terwijl wij nu zien, dat de schilderkunst zich juist heeft ontwikkeld op een manier die in de fotografie onmogelijk is. (p280)

Maar dat doet aan het genot van het boek niets af, dat stelt me alleen maar meer in staat om mijn eigen positie in te nemen.