teloorgang – een essay over boeken en films

Naar aanleiding van de opmerking van Sagita gister op mijn blog een mijmering over het verschil tussen beelden en woorden.
Buwalda maakte zich in Zomergasten kwaad omdat Rushdie beweerde dat de HBO-serie de nieuwe literatuur is. Volgens mij heeft ieder tijdperk zijn eigen vorm van verhalen vertellen en consumeren.

Philip Roth en de dood van de lezer
Volgens Philip Roth (interview met Michael Zeeman, fragment in Zomergasten 2:08u tm 2:22u) staan we aan het eind van het Literaire Tijdperk en is de lezer dood. Wie doodde de lezer? vraagt Zeeman.
(Ik twitterde: mensen die nu niet lezen, lazen vroeger ook niet. Die speelden canasta.)
De lezers sterven uit, beweert Roth, door het virus dat beeldscherm heet. Plus "there is a flight from consciousness of the kind that novels embody." Mensen zijn niet meer geïnteresseerd in wat je over het bewustzijn kunt leren uit romans. De kunst hield zich altijd bezig met "what is it that we're not seeing?" Mensen zijn niet meer geïnteresseerd in wat zich achter het scherm afspeelt, maar alleen nog in wat erop te zien is.
Gelukkig is Paul Auster het totaal niet met hem eens.
(Interessant is wel, dat Roth zélf gestopt is met romans lezen. "I’ve stopped reading fiction. I don’t read it at all. I read other things: history, biography. I don’t have the same interest in fiction that I once did." When asked why, he quipped: "I don’t know. I wised up … ")

wat alleen de roman kan
Buwalda zegt dat romans iets opleveren wat nergens anders te vinden is, namelijk introspectie, kijken achter de façade, en dat het een gotspe is om dat op tv te willen doen (ervan uitgaande dat tv-series altijd een verfilming zijn, hetgeen meestal niet het geval is.) Beeld kan lezen nooit vervangen, aldus Buwalda.
Dan komt zijn bewering over show, don't tell, waar ik al over schreef (wijsheid vijf). Hij noemt Proust, hij noemt ook Portnoy's Complaint, dat ik nu aan het lezen ben, met die fantastische verteller, die rechtstreeks zijn leven in jouw oor toetert. En je bombardeert met beelden, woorden, gedachten, grappen en grollen, en je een beeld van Joods leven in Amerika voorschotelt dat je nooit meer zult vergeten. Dat zou onmogelijk te verfilmen zijn, zegt Buwalda. Ik denk dat Woody Allen het wel gekund had.
Buwalda: "Het scherm is gewoon te lekker. Ik heb nog nooit iemand horen opscheppen over het feit dat hij een film heeft uitgekeken." (Nooit Novecento gezien zeker?) "Als je de Toverberg wil lezen, daar zit nog een soort heroïek in, […] dat onderscheidde je vroeger van anderen."

boeken en films
De hele discussie heeft dus ook iets snobistisch' en iets calvinistisch'. Wat moeilijk is, deugt. Wat makkelijk is, deugt niet. Schermkijkers zijn allemaal popcorn-etende oppervlakkelingen.
Het is alleen zinvol om over het verschil tussen woorden en beelden na te denken, als je dergelijke impliciete waarde-oordelen laat varen.
In mijn dagelijkse autobiobibliografiestukje ben ik vandaag toe aan twee verfilmde boeken: De Stille Kracht en De Tweeling. De tv-serie herinner ik me als een kunstwerk. Hij maakte van alles in me wakker, en vooral de hang naar Oosterse sferen en mystiek. Het boek las ik pas daarna, en juist door de beelden – en de muziek, niet te vergeten - was ik er ontvankelijker voor geworden. Bij De Tweeling had ik eerst het boek gelezen. Ik vond het prachtig, maar werd veel meer ontroerd door de film. Het boek was eerder leerzaam, de film maakte de ervaring lichamelijker.
Over een andere prachtige boek/film-ervaring schreef ik al: Dokter Zjivago.
Over de verfilming die een aanfluiting was – De Wand – schreef ik ook.
In het beste geval is een verfilming een aanvulling, een inkleuring. Natuurlijk ontbeert de film van Dokter Zhivago vrijwel alle politieke achtergrond, alle beschouwing over de Russische Revolutie. Een film zoekt een focus, een film vertaalt in beeld en emotie.

woorden en beelden
Film is een kunstvorm tussen roman en schilderij. Beide kunstvormen beïnvloeden elkaar. Boeken van nu zijn filmischer geschreven. Doordat we zoveel beeldmateriaal in ons hoofd hebben, hoeft een schrijver een omgeving niet meer uitentreure te beschrijven, zoals dat in negentiende-eeuwse romans nog nodig was. Uit boeken kennen we de gewoonte van verschillende hoofdpersonen in verschillende hoofdstukken, daarom hoeven we in een film nooit uit te leggen dat we nu weer bij iemand anders zijn.
Een film kan vaak effectiever een punt maken. Ik volg de serie Mr. Robot, en in een van de afleveringen zien we de hoofdpersoon ergens aan een kade in een industriegebied. De omgeving is helemaal grijs. Zijn hoofd en bovenlijf bevinden zich rechtsonder in beeld. Lees: hij was van iedereen verlaten en zag geen uitweg. In een boek zou je dat moeten omschrijven, maar hoe? Hij was doodsbang op dat moment. Vanuit zijn vertelperspectief zou het heel onnatuurlijk zijn om hem te laten observeren hoe de omgeving eruitziet. Dan zou je het als alwetende verteller moeten doen, met het risico dat het er veel te dik bovenop zou komen te liggen.
Beeld en woord zijn verschillende uitdrukkingsvormen, met verschillende mogelijkheden. Het is zinloos om over "beter" of "slechter" te praten, over "moeilijker" of "makkelijker." Vooral dat laatste. Als schrijvers dat zeggen – Roth en Buwalda – zegt dat vermoedelijk alleen dat zij zich niet hebben verdiept in de kunst die filmmaken heet. Zij kijken naar film met in hun hoofd het boek als norm. Maar er is geen norm. Er is alleen het verhaal, en de verschillende manieren waarop het verteld kan worden.

teloorgang
Van de teloorgang van de lezer geloof ik geen bal. Op dat vermaledijde internet floreren zoveel leesclubs en boekenblogs, zijn zoveel mensen bezig met allerlei #boekperweek-uitdagingen, wordt zoveel moois geschreven dat ook gelezen en becommentarieerd wordt. Plus ça change, plus c'est la même chose.
Geniet van allebei en kijk altijd door het scherm, door de bladzijde heen.