vreemdelingen

Ik las twee boeken naast elkaar – een recensieboek en een leesclubboek – die elkaar wel mooi aanvulden: The Ungrateful Refugee van Dina Nayeri (van wie ik eerder de problematische roman Refuge las) en Home Fire van Kamila Shamsie.

In dit boek vertelt de Iraans-Amerikaanse Nayeri haar eigen vluchtelingenverhaal, dat we grotendeels al kenden uit haar roman. Maar nu vertelt ze het onopgesmukt, en vervlecht ze het met verhalen van andere vluchtelingen die ze in haar leven heeft ontmoet. Ze bezoekt onder andere de kampen op Lesbos, en praat met verschillende vluchtelingenwerkers.

Wat ik zelf eigenlijk het interessantst vond van dit boek, was hoe ze uitlegt hoe groot de rol van cultuurverschillen is, en hoe dat leidt tot dramatische vormen van wederzijds onbegrip, wat er voor de vluchteling zomaar toe kan leiden dat hij wordt teruggestuurd. Bijvoorbeeld omdat zijn verhaal niet 'consistent' is. Moet je je voorstellen, zegt Nayeri, je komt volslagen getraumatiseerd – door bijvoorbeeld verkrachting en marteling – in een vreemd land, en ze vragen je wat je daar komt doen. In jouw cultuur praat je niet over zulke schandelijke onderwerpen dus je verzint aanvankelijk iets vaags. Pas veel later begrijp je dat je hier zonder gezichtsverlies of andere gevolgen over zoiets kunt praten, maar dan is het al te laat, dan geloven ze je niet meer. Ondervragers zijn op zoek naar leugens, niet naar de waarheid. En zelfs het begrip 'waarheid' betekent in verschillende culturen iets anders, en wordt op verschillende manieren verteld.

Home Fire gaat over een Pakistaanse familie in Engeland. Na de dood van hun moeder (vader is al lang niet meer in beeld) valt het gezin uit elkaar. Isma vertrekt naar Amerika voor promotieonderzoek, haar jongere broer en zus, de tweeling Parvaiz en Aneeka, blijven achter. Terwijl de jonge vrouwen zich richten op hun studie, om een goede plek in de maatschappij te verwerven, is Parvaiz stuur- en richtingloos.
Hun leven lang hebben ze zich aangepast, om maar vooral geen 'buitenlander' meer te zijn. Het wordt al snel duidelijk dat wat er met hun vader is gebeurd, daar erg mee te maken heeft.

Een andere belangrijke rol is weggelegd voor Eamonn, de zoon van de (eveneens Pakistaanse) minister van Binnenlandse Zaken Karamat Lone. Ook hij weet niet zo goed wat hij met het leven aan moet. Nu zijn vader zo'n belangrijk figuur is geworden, moet hij helemaal zorgen dat hij niets verkeerds doet.
Het boek gaat heel erg over de rol die je als immigrant moet spelen, welke plaats in de maatschappelijke hiërarchie je ook inneemt. En elke verdenking van terrorisme moet worden vermeden.

Tegelijk is het een prachtig en ontroerend verhaal over loyaliteit, en wat je daar voor over hebt. Het is deels geënt op het verhaal van Antigone en ik zag pas later dat zelfs de namen van de personages daar op lijken (Ismene, Antigone, Kreon, Haemon).
Het geeft een duidelijk en huiveringwekkend beeld van hoe iemand kan radicaliseren, bijna zonder dat hij het zelf in de gaten heeft.

Wat me van beide boeken zal bijblijven, is dat we naar álle verhalen moeten luisteren, dat niemands verhaal de boventoon mag voeren alleen maar omdat hij toevallig de meeste macht heeft. Dat de geschiedenis zich zal blijven herhalen tot we dat eindelijk begrijpen.
En dan werkt een roman voor mij uiteindelijk toch het beste, met personages om wie ik echt geef.